Tập đoàn Than - Khoáng sản Việt Nam (TKV) có thể lọt vào top những công ty khai khoáng hàng đầu thế giới, nếu xét theo tiêu chí về lực lượng lao động. Với khoảng 140.000 công nhân viên, TKV có số lao động lớn hơn cả hai tập đoàn khai khoáng lớn nhất thế giới là BHP Billiton và Rio Tinto cộng lại. Tuy nhiên, doanh thu năm 2012 của TKV chỉ đạt 4 tỷ USD, so với tổng doanh thu 123 tỷ USD của BHP Billiton và Rio Tinto.

Chính phủ tuyên bố đến tháng 6 này sẽ đưa ra một lộ trình để tái cơ cấu những doanh nghiệp quốc doanh lớn nhất nhằm mục tiêu thổi một luồng sinh khí mới vào nền kinh tế với tốc độ tăng trưởng chậm nhất trong 13 năm vào năm 2012. Những thay đổi được đề xuất bao gồm thay đổi nội dung trong Hiến pháp nhằm giảm bớt vai trò của các doanh nghiệp nhà nước. Tuy nhiên, quy mô và ảnh hưởng của các doanh nghiệp nhà nước đã cản trở những nỗ lực trước đó nhằm đưa các công ty này phát triển theo quy luật thị trường.

“Sẽ khó thực hiện những cải cách có ý nghĩa. Các doanh nghiệp quốc doanh có nguồn lực để gây ảnh hưởng”, ông Jonathan Pincus, chuyên gia kinh tế thuộc chương trình của trường Harvard Kennedy tại TPHCM, nhận định với Bloomberg.

Bloomberg nhận định, trước đây, Việt Nam đã nhiều lần đặt ra thời hạn để cải tổ các doanh nghiệp quốc doanh và rồi bỏ lỡ. Nhưng lần này, yêu cầu cải tổ đã trở nên cấp thiết hơn. Việc gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) vào năm 2007 cũng như việc Việt Nam đàm phán Hiệp định đối tác kinh tế xuyên Thái Bình Dương (TPP) buộc Việt Nam phải mở cửa để cạnh tranh. Bên cạnh đó, 89 triệu người dân Việt Nam cũng đang kỳ vọng sự cải thiện mức sống hơn nữa sau hai thập kỷ nền kinh tế tăng trưởng với tốc độ 7% mỗi năm.

Tháng trước, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã phê duyệt đề án tổng thế tái cấu trúc nền kinh tế và đẩy nhanh tốc độ bán cổ phần trong các doanh nghiệp quốc doanh từ nay đến cuối năm 2020. Ngân hàng Nhà nước vừa tuyên bố, đến năm 2015, Chính phủ sẽ thành lập một ủy ban để cải tổ hệ thống ngân hàng, đồng thời đưa ra những biện pháp mới để giám sát các ngân hàng thương mại yếu kém.

Cách đây một năm, Ủy ban Chứng khoán Nhà nước tuyên bố, Chính phủ sẽ đẩy nhanh tiến độ bán cổ phần trong các doanh nghiệp quốc doanh, nhất là các doanh nghiệp lớn. Cùng ngày, Tập đoàn Dệt may Việt Nam (Vinatex) nói 6 tháng sau sẽ tổ chức phát hành cổ phiếu lần đầu ra công chúng (IPO). Nhưng đến nay, Vinatex vẫn chưa IPO. Nhà mạng MobiFone cũng chưa IPO, cho dù đã nói về kế hoạch này từ năm 2007.

“Lý do khiến các thời hạn liên tục bị bỏ lỡ là do độ lớn của thách thức. Việc thực hiện những kế hoạch này sẽ thách thức hiện trạng”, ông Dominic Scriven, Giám đốc điều hành công ty quản lý quỹ Dragon Capital tại TPHCM, nhận xét.

Một dự thảo nghị định đã được đưa ra nhằm tăng cường tính minh bạch, trong đó yêu cầu các công ty nhà nước công bố thông tin nhiều hơn, chẳng hạn danh sách dự án, các khoản vay ngân hàng, lương nhân viên và tổng mức nợ. Tổng giám đốc của các doanh nghiệp này cũng có thể bị sa thải nếu công ty làm ăn thua lỗ hai năm liên tiếp.

Tuy nhiên, việc cho phép cạnh tranh bình đẳng được cho là sẽ đe dọa nguồn thu của các doanh nghiệp quốc doanh và giảm khả năng kiểm soát của Chính phủ đối với lạm phát thông qua cơ chế giá đối với một số mặt hàng như than.

Vấn đề tại các doanh nghiệp quốc doanh của Việt Nam đã nổi lên vào năm 2010 khi Tập đoàn Công nghiệp Tàu thủy (Vinashin) mất khả năng thanh toán khoản nợ quốc tế 600 triệu USD.

Trong số các nhà đầu tư Nhật ở Việt Nam, có hãng sản xuất máy may Brother Industries và hãng mỹ phẩm Shiseido. Brother dự kiến sẽ mở một nhà máy tại Việt Nam vào năm tới, sử dụng 400 công nhân. Trong khi đó, Shiseido dự kiến sẽ tăng gấp đôi số công nhân tại Việt Nam lên 860 vào năm 2016 sau khi chuyển một phần hoạt động sản xuất từ Nhật sang.

Đến nay, Việt Nam đã đạt được một số thành công trong việc tái cơ cấu các doanh nghiệp quốc doanh, trong đó phải kể tới trường hợp công ty sữa Vinamilk. Năm 2003, công ty thành lập năm 1976 này đã bán cổ phần cho các nhà đầu tư và hiện đang là công ty niêm yết lớn thứ nhì tại sàn chứng khoán TPHCM. Chính phủ hiện vẫn nắm cổ phần 45% trong công ty này.

Công ty Cổ phần Cơ khí điện lực, một đơn vị cũ của EVN, đã cổ phần hóa vào năm 2005, thời điểm mà công ty có doanh thu 74 tỷ đồng. Theo Chủ tịch của công ty này, ông Lê Minh Hải, năm ngoái, doanh thu đã đạt mức khoảng 400 tỷ đồng. “Hoạt động của chúng tôi đã trở nên hiệu quả hơn nhiều. Nhân viên giờ có động lực lớn hơn để làm việc”, ông Hải cho biết.

Ông Jonathan Pincus nhận định, cần phải có nhiều thay đổi trong tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam, bao gồm mức độ cạnh tranh lớn hơn, thành lập nhiều cơ quan giám sát độc lập và áp dụng thêm các quy tắc quản trị doanh nghiệp với các nhà lãnh đạo doanh nghiệp.